Kriza uzrokovana pandemijom COVID-19, koja se pojavila početkom 2020. godine, značajno je uticala ne samo na zdravlje ljudi, već i na privrede i društva širom svijeta. Lokdaun, ograničenja i zabrane kretanja, promjene u načinu rada, smanjenju ukupne društvene i ekonomske aktivnosti doveli su do velikih promjena u potrošnji stanovništva. Najznačajnije promjene uočavaju se u smanjenju potrošnje u sektorima turizma, ugostiteljstva i saobraćaja, odnosno u povećanju potrošnje u sektorima prehrambene industrije i kućnih potrepština.

Kreiranje ekonomskog, finansijskog ambijenta u kojem će se odvijati finansijske, bankarske aktivnosti jedne zemlje, posebno u uslovima pandemije COVID-19, nije ni najmanje jednostavan zadatak. Obzirom da su ekonomski odnosi složeniji u uslovima pandemije, država mora biti pažljivija u definisanju i sprovođenju svih strategija kojim se usmjerava ekonomska aktivnost države.

Da bi se odgovorilo na otežane uslove poslovanja, potrebno je preduzeti niz mjera u bankarskom sektoru. Bankarski sektor u Republici Srpskoj čini 8 banaka, sa ukupnom aktivom od 10,3 milijarde KM i oko 3.000 zaposlenih radnika. Država treba da se postara da kreira adekvatnu regulativu bankarskog sektora koja je, pored ostalih preduslova uspješnog poslovanja, svakako jedan od osnova stabilnog ekonomskog sistema države. Supervizija ima veoma značajnu ulogu u finansijskom sektoru, jer u zavisnosti od alata koje primjenjuje i uticaja koji ima, određuje okruženje u kojem će se obavljati poslovna aktivnost svakog učesnika pojedinačno, odnosno opšta stabilnost finansijskog sektora.

Države danas superviziju kreiraju uglavnom po ugledu na razvijene uspješnije zemlje, trudeći se da maksimalno iskoriste provjerene strategije. Supervizijom banaka kreira se opšte okruženje koje svim bankama daje jednake šanse, a od same banke zavisi da li će i u kojoj mjeri te mogućnosti iskoristiti.

U praksi se mogu identifikovati pravilnosti u pogledu određenih stavki u poslovanju banke. Odnosno, analizom niza raspoloživih indikatora koji pokazuju stepen razvoja, mogu se utvrditi uspješnost poslovanja banke i potencijal za njen dalji razvoj. Na osnovu analize rezultata poslovanja može se i predvidjeti pozicija banke na tržištu u komparaciji sa konkurentnim bankama.

Analiza međuzavisnosti supervizije i poslovanja banaka veoma je značajna. Važno je utvrditi pravilnosti u ponašanju banaka, kao i ispitati uticaje eksternih faktora na korišćenje internih prednosti banaka. U suštini, supervizijom banaka treba omogućiti jedno kompetetivno okruženje, tržište koje će regulatorno biti podešeno i usmjereno na rast i razvoj svakog njegovog učesnika. S obzirom da se u godinama pred nama očekuju još veće neizvjesnosti u poslovanju i rizici na savremenom tržištu, svaka država mora što prije kreirati svoj stabilan ekonomski sistem, stabilno političko i socijalno okruženje koje će omogućiti podsticaje daljem rastu i razvoju zemlje.

Osnovni cilj rada jeste utvrditi ulogu supervizora u očuvanju i jačanju bankarskog sektora na teritoriji Republike Srpske.

Agencija za bankarstvo Republike Srpske (u daljem tekstu: ABRS) predstavlja supervizora u funkcionisanju bankarskog sektora, odnosno opšteg ambijenta u kojem se nalazi finansijski sektor u Republici Srpskoj. Status, organizacija, finansiranje, nadležnosti i rad ABRS kao i osnovni cilj -očuvanje i jačanje stabilnosti bankarskog sistema uz unapređenje njegovog sigurnog, kvalitetnog i zakonitog poslovanja, propisani su Zakonom o Agenciji za bankarstvo Republike Srpske.

Predmet rada je uticaj ABRS na bankarski sektor, sa akcentom na dešavanja u sljedećim područjima: visina ukupnih depozita/štednje sa jedne strane, te uticaj na bankarske plasmane i kvalitet aktive sa stanovišta kreditnih gubitaka u periodu 30.06.2019-30.06.2021. godina, sa druge.

Rad je struktuiran na način da obuhvati teorijske principe i konkretno empirijsko istraživanje o značaju supervizije u jačanju stabilnosti bankarskog sistema. Cilj rada jeste dobijanje jasnije slike i bolje razumijevanje stabilnosti bankarskog sektora, te povjerenja u banke u uslovima pandemije. Konačan cilj rada je ukazati na, prednosti i nedostatke nadzora bankarskog sektora RS od strane ABRS, te uticaj iste na dalji razvoj finansijskog tržišta u Republici Srpskoj.

Supervizija bankarskog sektora

Suština supervizije bankarskog, odnosno finansijskog sistema jedne države je prvenstveno zaštita deponenata, investitora i akcionara finansijskih institucija od različitih rizika kojima su izloženi. Jedan od značajnijih ciljeva supervizije je umanjiti posljedice loše prakse i prevare, odnosno izolovati efekte svakog gubitka koji proizvodi određena institucija, sprečavajući tako nastanak potencijalnog „domino efekta“.

Banka u okviru finansijskog sistema ima ulogu da obezbijedi kredite, prima depozite i pruža druge finansijske usluge klijentima, poštujući striktne zakonske propise koji su pripremljeni prvenstveno u cilju zaštite interesa javnosti. Da bi se funkcija supervizije banaka efikasno vršila neophodno je i postojanje adekvatnih resursa i zakonskih ovlaštenja za sprovođenje oprezne supervizije, uspostavljanje nezavisnih regulatornih i supervizorskih autoriteta, kao i jasno definisanje odgovornosti supervizora u procesu vršenja supervizorskih aktivnosti.

Reforma bankarskog sistema usmjerena je na prevenciju krize, efikasniji nadzor nad bankarskim sistemom, blagovremenom intervenisanju supervizora u slučaju pogoršanja finansijskog položaja banaka i utvrđivanja ovlaštenja i instrumenata za upravljanje procesom izlaska propalih banaka sa tržišta, uz minimalno oslanjanje na javna sredstva.

Regulacija i supervizija poslovanja banaka podrazumijevaju se u tržišnim uslovima privređivanja.

Razdvajanje funkcije upravljanja i rukovođenja, uz postojanje asimetričnih informacija dovodi do problema u odnosima između vlasnika banaka (principala) i menadžera banaka (agenata). Nezadovoljni podrškom koju imaju od strane vlasnika, menadžeri banaka često nisu zainteresovani za maksimiziranje dobiti jednako kao i sami vlasnici banaka i, u želji da ostvare lične koristi, mogu da se odluče i na sprovođenje određenih „sumnjivih“ aktivnosti sa kojima vlasnici banaka nisu upoznati.

Povećana i strožija regulacija aktivnosti banaka, u prvi plan stavlja konkurenciju poslovnih banaka i njihovo aktivno učešće na finansijskom tržištu. Poslovne banke daju akcenat profitabilnosti plasmana, u uslovima promjenljivih kamatnih stopa i fluktuirajućih deviznih kurseva, uz prihvatanje većeg rizika kako bi ostale konkurentne na finansijskom tržištu.

U cilju smanjenja uticaja sistemskog rizika na poslovanje banaka, nužno je uspostaviti novi oblik kontrole putem supervizije banaka, a u cilju očuvanja njihove sistemske stabilnosti. Supervizijom banaka donose se pravila koja stvaraju tržišnu disciplinu i motivišu privatni monitoring banaka koji dokazano ima uticaj na poslovanje banaka, a time i na poboljšanje uticaja bankarstva na cjelokupnu ekonomiju.

ABRS kroz superviziju i mjere za otklanjanje utvrđenih nepravilnosti i slabosti ima za cilj da obezbjedi stabilan, solventan, likvidan i profitabilan bankarski sistem Republike Srpske. Otežavajuća okolnost za regulatora u realizaciji poslovnih aktivosti je ta što banke, odnosno finansijske institucije u potrazi za profitom imaju dobar motiv za izbjegavanje postojećih propisa i traženje „rupa u zakonu“, pronalazeći način da izbjegnu propise, zbog čega regulator mora iste da modifikuje. U finansijskom sistemu u kojem su promjene veoma česte, regulatorni organi se često suočavaju sa novim izazovima, jer ukoliko na promjene ne odgovore brzo, neće uspjeti da spriječe finansijske institucije da se upuste u prevelike rizike. Takođe, otežavajuća okolnost za regulatora su i „sitnice“ koje mogu biti od izuzetnog značaja, jer ukoliko se u podacima pojave i najmanje razlike, one mogu prouzrokovati nesagledive posljedice. Međutim, iako prema zakonskom okviru ABRS ima operativnu nezavisnost, sam kontekst u kojem posluje otežan je zbog značajne međuzavisnosti između Vlade i domaćeg bankarskog sektora čiji uticaj nije zanemarljiv.

ABRS je odlukama (2020. godina) o uvođenju privremenih mjera kako bi se ublažile negativne posljedice uzrokovane virusom COVID-19, preduzela aktivnosti u cilju očuvanja stabilnosti bankarskog sektora Republike Srpske. Mjere su se odnosile na odobravanje olakšica klijentima banke koji su pogođeni negativnim efektima pandemije, kako bi prevazišli poteškoće sa kojima se suočavaju i u narednom periodu uredno izmirivali svoje obaveze prema banci. Takođe, mjere su se odnosile i na određena pravila za upravljanje kreditnim rizikom i očuvanjem kapitala banaka i dr.

Osiguranje depozita

Potreba zaštite depozita poslovnih banaka prouzrokovana je nestabilnom situacijom na svjetskom finansijskom tržištu. Finansijski sektor se ubraja u red najstrože regulisanih sektora u privredi, a banke se najviše regulišu od svih finansijskih institucija. Regulatorni procesi ne funkcionišu uvijek kako se očekuje i kako treba, o čemu svjedoče i krize bankarskih sistema.

Državni program za osiguranje depozita može da smanji najezdu deponenata na banke, štiteći ih i omogućavajući da oni ponovo ulažu sredstva u bankarski sistem.

Osim osiguranja depozita, vlade su često pomagale domaćim bankama koje zapadnu u probleme, čak i onima koje nemaju osigurane depozite, najčešće na način da Centralna banka odobrava pozajmice problematičnim bankama- „uloga kreditora u krajnjoj instanci“. U drugim slučajevima, problematične banke dobijaju sredstva direktno od vlade ili ih vlada preuzima.

Osnovni principi Bazelskog odbora za uspješnu superviziju bankarstva, potvrdili su da pažljivo kreiran sistem osiguranja depozita može značajno doprinjeti povjerenju javnosti u finansijski sistem i tako ograničiti „zarazu“ od banaka u nevolji, s tim što nije istovremeno ponudio i uputstvo za uspješne sisteme osiguranja depozita. Uvođenje, odnosno reforma sistema za osiguranje depozita uspješnija je ukoliko imamo zdrav bankarski sistem i stabilne institucije u okruženju. Međutim, deponenti su svjesni da neće pretrpjeti nikakve gubitke do iznosa osiguranog depozita, ukoliko banka propadne, te i ne nameću bankama tržišnu disciplinu, odnosno ne povlače sredstva kada posumnjaju da se banka upustila u rizično poslovanje. Sa druge strane, zbog takve sigurnosti banke su motivisane da se upuste u veće rizike.Pošto zaštićeni deponenti nemaju previše razloga da nadgledaju aktivnosti banke, bez uplitanja vlade u bankarski sektor mogu dospjeti i prevaranti koji, za sve loše što učine mogu da dobiju blagu kaznu.

„Previše velik da bi propao“, objašnjava da regulatori banaka nerado dozvoljavaju nekoj velikoj banci da propadne i prouzrokuje svojim deponentima velike gubitke, obzirom da propast velike banke dovodi do velikog finansijskog potresa u zemlji.

U junu 2020. godine donešen je novi Zakon o osiguranju depozita u bankama Bosne i Hercegovine. Osnovni cilj Zakona je da se obezbijedi zaštita depozita fizičkih i pravnih lica u bankama koje su dobile dozvolu za rad nadležne agencije za bankarstvo i na taj način doprinese očuvanju sveukupne finansijske stabilnosti. Takođe, Agencija za osiguranje depozita BiH dobija novi mandat – da sredstvima Fonda za osiguranje depozita, u određenim slučajevima, učestvuje u procesu restruktuiranja banaka. Rok za isplatu deponenata usljed oduzimanja dozvole za rad banci skraćuje se sa 90 na 20 radnih dana.

Maksimalan iznos osiguranog depozita koji trenutno isplaćuje Agencija za osiguranje depozita Bosne i Hercegovine iznosi 50.000 KM (zajedno sa obračunatom kamatom po deponentu po banci članici, umanjen za zakonski ili ugovoreni dug deponenta prema banci).

Bankarski sektor u Republici Srpskoj

Bankarski sistem Republike Srpske obuhvata banke, mikrokreditne organizacije, štedno-kreditne organizacije, davaoce lizinga i druge finansijske organizacije čije se osnivanje i poslovanje uređuje posebnim zakonom.

Bankarski sektor u Republici Srpskoj ima visok stepen pravne i regulatorne uređenosti, a po karakteru prevladava „konzervativno bankarstvo“ sa depozitima kao osnovnim izvorom poslovanja i kreditima kao osnovnim proizvodom. Pod uticajem ekonomske i finansijske nestabilnosti duži period je usporen rast bankarskog sektora, a izloženost prvenstveno kreditnom riziku je povećana.

Bankarski sektor Republike Srpske na dan 30.06.2019. godine čini osam banaka (Tabela 1) sa većinskim privatnim kapitalom, uz dominaciju stranog akcionarskog kapitala kod pet banaka, odnosno sa većinskom učešćem domaćeg akcionarskog kapitala kod dvije banke. Dvije banke imaju državni akcionarski kapital, a učešće državnog akcionarskog kapitala u ukupnom akcionarskom kapitalu banaka u Republici Srpskoj je oko 0,7%.

Struktura vlasništva banaka u Republici Srpskoj data je u sljedećoj tabeli:

Iz tabelarnog pregleda uočava se da se ukupni akcionarski kapital u bankarskom sektoru (694 miliona KM) sastoji od privatnog akcionarskog kapitala (99,3%), državnog kapitala (0,7%) i malog učešća zadružnog kapitala.

Privatni strani akcionarski kapital čini 66% ukupnog privatnog akcionarskog kapitala bankarskog sektora Republike Srpske na dan 30.06.2021. godine. Dominantno mjesto imaju akcionari iz Austrije sa učešćem od preko 30%, Italije sa učešćem 15%, te Slovenije, Srbije i ostalih zemalja sa učešćem u ukupnom akcionarskom kapitalu od 20%.

Bilans stanja

Ukupna aktiva bankarskog sektora na 30.06.2021. godine iznosi 10,3 milijardi KM, a čini ju neto aktiva u iznosu od 9.2 milijardi KM i vanbilansna aktiva u iznosu od 1.2 milijardi KM. Bruto krediti bankarskog sektora na 30.06.2021. godine iznose 5.6 milijardi KM i čine 59% ukupne aktive.

Primarni izvor finansiranja bankarskog sektora čine depoziti, te je samim tim obim poslovanja, planiranje i vođenje poslovne politike svake banke u direktnoj zavisnosti od nivoa, strukture i ročnosti depozita. Depoziti bankarskog sektora na 30.06.2021. godine iznose 7.1 milijardi KM i čine 78% ukupne pasive.

Struktura bilansa stanja bankarskog sektora Republike Srpske na dan 30.06.2021. godine data je u sljedećoj tabeli:

Bilans stanja bankarskog sektora Republike Srpske baziran je bilansima osam banaka. Stopa promjene neto aktive sa vanbilansom iznosi 6,1% i veća je za 3,1% u odnosu na kraj 2020. godine, što predstavlja pokazatelj pozitivnih kretanja u aktivnostima banaka u uslovima pandemije COVID-19.

Bilans uspjeha

Ukupni prihodi bankarskog sektora sa 30.06.2021. godine iznosili su 240 miliona KM. U strukturi ukupnih prihoda, najznačajnije učešće imaju prihodi od kamata i slični prihodi u iznosu 149 miliona KM, odnosno isti čine 62% ukupnih prihoda. Operativni prihodi čine 38% ukupnih prihoda.

Ukupni rashodi bankarskog sektora u istom periodu iznosili su 171 milion KM. U strukturi ukupnih rashoda bankarskog sektora, najznačajnije učešće imaju operativni rashodi u iznosu 116 miliona KM, odnosno isti čine 67,8% ukupnih rashoda. Rashodi po kamatama i slični rashodi iznosili su 30 miliona KM (17,3%), odnosno poslovni i direktni rashodi iznosili su 26 miliona KM (15% ukupnih rashoda).

Struktura Bilansa uspjeha bankarskog sektora Republike Srpske na 30.06.2021. godine prikazana je u sljedećoj tabeli:

Prema podacima ABRS, u prvih šest mjeseci 2021. godine uočava se rast ukupnih prihoda za 9% i pad ukupnih rashoda za 5% u odnosu na isti period 2020. godine. Odnosno, svih osam banaka u Republici Srpskoj iskazalo je neto dobit u ukupnom iznosu od 64 miliona KM i ista je za 26 miliona (69%) veća u odnosu na isti period 2020. godine. Stopa povrata na kapital je 12,1% i veća je za 4,8%, a stopa povrata na aktivu je 1,5% i predstavlja povećanje za 0,6% u odnosu na prvih šest mjeseci 2020. godine.

Mreža finansijske sigurnosti

Mreža finansijske sigurnosti može ograničiti rizik koji banke preuzimaju, smanjiti šanse za insolventnost ili nelikvidnost, kao i stabilizovati strah privatnog sektora zbog dešavanja vezanih za propadanje pojedinih banaka (npr. Bobar banka, Banka Srpske i dr.).

Značaj banaka unutar svake ekonomije uzrokuje potrebu za strogom regulacijom bankarskog sektora, kao i za uspostavljanjem mreže finansijske sigurnosti koju u jednoj državi u najužem smislu čine:

Ø Centralna banka, koja najčešće ima ulogu „kreditora u krajnjoj instanci“,

Ø bankarska regulativa i supervizija i

Ø osiguranje depozita.

Sigurnosna mreža ima četiri osnovna cilja:

1.      Regulativa i supervizija banaka uspostavljeni su kako bi se osiguralo da banke posluju na siguran i ispravan način. Regulativa daje smjernice za prihvatljivo preuzimanje rizika, a supervizija osigurava da se propisi poštuju.

2.      Bankarski sektor mora u krajnjoj nuždi imati pristup utočištu. Neočekivani manjak likvidnosti može izazvati pad banaka i kolaps finansijskog sistema.

3.      Mehanizmi za rješavanje pada finansijskih institucija obezbjeđuju da se propale banke uklone brzo, prije nego se finansijske teškoće prošire i na druge institucije.

4.      Sigurnosna mreža obezbjeđuje zaštitu deponenata i to prvenstveno malih i relativno ranjivih štediša.

Nivo pokrića je svakako važna karakteristika sigurnosne mreže koja podržava privatne deponente. Ako je postavljen prenisko, relativno mali deponenti mogu se suočiti sa neizvjesnošću u vezi banke u kojoj drže depozite. Ukoliko je nivo pokrića suviše visok, veliki sofisticirani deponenti neće nametati tržišnu disciplinu i banke se mogu izložiti poslovanju sa većim stepenom rizika. U oba slučaja, snažna supervizija i efikasan okvir za rezoluciju banaka mogu ublažiti neke od negativnih posljedica neadekvatno određenog nivoa pokrića.

Efikasan sistem sigurnosne mreže podrazumijeva olakšice deponentima prilikom ispunjavanja svojih obaveza, uključujući isplatu deponenta brzo, tačno i na pravičnoj osnovi, uz smanjenje troškova poremećaja na tržištu, maksimiziranje naplate iz aktive, te pojačanu disciplinu kroz pravne okvire i akcije u slučaju nemara ili drugih pogrešnih aktivnosti. Učesnici u mreži sigurnosti finansijskog sistema trebali bi imati ovlaštenja da uspostave fleksibilne mehanizme za očuvanje kritične funkcije bankarstva.

Currency board aranžman daje CBBiH ograničen prostor da manevriše u slučaju bankarske krize. CBBiH bi trebala povećati svoju nadležnost monitoringa, i efikasno se uvezati sa drugim agencijama, posebno Agencijama za bankarstvo.

Mrežu finansijske sigurnosti, dakle, čine institucije koje imaju ovlaštenja i odgovornosti da regulišu i nadgledaju poslovanje banaka, te da intervenišu kada je neophodno zaštititi deponente i očuvati finansijsku stabilnost.

U situaciji kada dolazi do sistemskih kriza, kao podrška mreži finansijske sigurnosti uključuje se vlada države. Povlačenje depozita u toku bankarske panike, smanjenje kreditnih aktivnosti usljed povlačenja depozita, kao i mogućnost propasti banaka podstiču svaku državu na stvaranje adekvatne mreže finansijske sigurnosti. Iz tog razloga mreža finansijske sigurnosti treba da bude postavljena na način koji će obezbjediti opreznu regulatornu politiku i obeshrabriti neželjeno povlačenje depozita. Podjela ovlaštenja, moći i odgovornosti između učesnica u finansijskoj sigurnosnoj mreži stvar je izbora javne politike i uslova u pojedinim zemljama.

Trendovi u kretanju prikupljenih depozita

Depoziti banaka (78% ukupne pasive) čine primarni izvor finansiranja bankarskog sektora Republike Srpske. Planiranje, obim i vođenje poslovne politike svake banke u direktnoj je zavisnosti od nivoa, strukture i ročnosti depozita. Na 30.06.2021. godine, ukupno prikupljeni depoziti bankarskog sektora Republike Srpske iznose 7 milijardi KM i veći su za 11% u odnosu na isti period 2020., odnosno 15% 2019. godine. Depoziti u konvertibilnim markama (68%) bilježe rast u odnosu na depozite u stranoj valuti.

Pregled sektorske strukture ukupno prikupljenih depozita banaka Republike Srpske u posmatranom periodu dat je u sljedećoj tabeli:

Tabela 4: Sektorska struktura ukupno prikupljenih depozita                        (mil.KM)

Iz tabelarnog pregleda se uočava da najveći rast imaju depoziti vlade i vladinih institucija od 310,7 miliona KM (43%), građana od 377,3 miliona KM (10%), privatnih preduzeća i društava veći su za 188,1 milion KM (22%), u odnosu na isti period 2020. godine.

Pad depozita evidentiran je samo kod banaka i bankarskih institucija i to za 251,5 milion KM (60%).

Rast depozita stanovništva najvećim dijelom je rezultat povjerenja u institut osiguranja depozita i straha od bilo kakvog investiranja. Agencija za osiguranje depozita je u ranijem periodu, periodu insolventnosti i likvidacije banaka djelovala besprijekorno, te bi ukoliko bi došla u situaciju da zataji neminovno dovela do kolapsa bankarskog sistema.

Depozitni osnov, prvenstveno građana (57,1%), sasvim je dovoljan za postojeći nivo kreditnih aktivnosti banaka. Međutim, ročna struktura depozita građana nepovoljna je sa stanovišta mogućnosti dugoročnog kreditiranja.

Pregled ročne strukture ukupno prikupljenih depozita banaka Republike Srpske dat je u sljedećoj tabeli:

Tabela  5:  Ročna  struktura  ukupno  prikupljenih

depozita                                                                                                       (mil. KM)

Izvor: www.abrs.ba

Pregled pokazuje da su kratkoročni depoziti imali rast u iznosu od 706 miliona KM (18%), a dugoročni depoziti su veći za 54 miliona (1%) u odnosu na isti period 2020. godine. Odnosno kratkoročni depoziti bilježe rast od 21%, a dugoročni 6% u odnosu na isti period 2019. godine.

Kod kratkoročnih depozita zabilježen je rast štednje i depozita po viđenju za 903 miliona KM (25%), pad kratkoročne štednje do 3 mjeseca za 37,2 miliona KM i do 1 godine za 161 milion KM u odnosu na isti period 2020. godine.

Kod dugoročnih depozita, depoziti do 3 godine bilježe rast za 70 miliona KM (3,5%) u odnosu na isti period 2020., odnosno 145 miliona KM (8%) u odnosu na isti period 2019. godine.

Depoziti preko 3 godine manji su za 16 miliona KM (5%) u odnosu na isti period 2020. godine., odnosno za 5 miliona KM (2%) u odnosu na isti period 2019. godine.

Obzirom da se odluka o visini osiguranog depozita donosi na nivou Upravnog odbora Agencije za osiguranje depozita Bosne i Hercegovine, obezbjeđena je mogućnost brzog reagovanja u cilju ispunjavanja ciljeva javne politike, odnosno obezbjeđuje se zaštita štediša i održanje stabilnosti finansijskog sistema. Međutim, sa druge strane postoji potreba detaljne analize koja treba da podrži donešene odluke, pri čemu se moraju uzeti u obzir elementi kao što su nivo privrednog razvoja Bosne i Hercegovine (jedna od odrednica može da bude i veličina društvenog bruto proizvoda po glavi stanovnika), kvalitet bankarskog sektora Bosne i Hercegovine, nivo Fonda za osiguranje depozita, nivo pokrivenosti depozita osiguranjem u zemljama u okruženju, kao i odredbe Direktive Evropske Unije o osiguranju depozita.

Trendovi u kretanju kreditnih plasmana

Iznos plasiranih kredita najvažniji je pokazatelj obima poslovanja svake banke i sektora u cjelini s jedne strane, ali istovremeno i najveći potencijalni generator rizika u poslovanju, s druge. Bruto krediti na dan 30.06.2021. godine čine 59% bruto bilansne aktive.

Pregled sektorske strukture kredita banaka Republike Srpske dat je u sljedećoj tabeli:

Tabela 6: Sektorska struktura ukupnih

kredita                                                                                                          (mil. KM)

Pregled pokazuje da je iznos ukupnih kredita u posmatranom periodu za 174 miliona (3%) veći u odnosu na isti period 2020. godine, odnosno veći za 463 miliona (9%) u odnosu na 2019. godinu.

Usljed nastanka vanredne situacije izazvane pandemijom COVID-19, ABRS je odlukama o privremenim mjerama za ublažavanje negativnih ekonomskih posljedica omogućila bankama da ponude klijentima koji su pogođeni negativnim efektima, moratorijum za otplatu nastalih obaveza, grejs period i dr. Prema izvještaju ABRS, krediti po kojima su odobrene mjere čine 16% portfolija sa 30.06.2021. godine. Banke su, u skladu sa Odlukom o upravljanju kreditnim rizikom i utvrđivanju očekivanih kreditnih gubitaka, u prvih šest mjeseci 2021. godine izvršile računovodstveni otpis kreditnih potraživanja u iznosu 24 miliona KM i trajni otpis u iznosu 5 miliona KM.

Kad posmatramo sektorsku strukturu plasiranih kredita banaka Republike Srpske, najzastupljeniji su krediti plasirani građanima (48%) i privatnim preduzećima i društvima (35%), Vladi i vladinim institucijama (12%) i dr. Kod kredita plasiranih građanima zabilježen je rast od 8%, a kod kredita datih privatnim preduzećima i društvima za 2% u odnosu na isti period 2020. godine, dok se kod svih ostalih sektora bilježi pad kreditnih aktivnosti. Krediti dati vladi i vladinim institucijama manji su za 4%, odnosno javnim i državnim preduzećima za 1% u odnosu na isti period 2020. godine.

Mjere Vlade Republike Srpske za ublažavanje negativnih efekata pandemije, restriktivne mjere u cilju njenog suzbijanja, podrška privredi i dr. uticali su na rast privredne aktivnosti u Republici Srpskoj. Npr. u prvom tromjesečju 2021. godine evidentiran je rast privredne aktivnosti od 2,3% u odnosu na isti period 2020. godine.

Međutim, stagnacija kredita bankarskog sektora ukazuje na izostanak podrške realnom sektoru. Problemi bankarskog i realnog sektora međusobno su uslovljeni, odnosno bankarski sektor zahtijeva visoke kamatne stope na kredite, međutim realni sektor kredite sa visokim kamatnim stopama ne može da prihvati. Problem neusklađenosti u snižavanju aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, odnosno značajan pad pasivnih i stagniranje aktivnih kamatnih stopa doprinosi tekućoj rentabilnosti, ali i „žrtvovanju budućnosti“. Obaranje aktivnih kamatnih stopa je preduslov da realni sektor pokaže veći interes za kredite i na taj način obezbijedi bankama izlaz iz stagnacije i značajniji doprinos privrednom i ekonomskom razvoju Republike Srpske.

Posmatrajući ročnu strukturu kredita na 30.06.2021. godine, uočava se da su kratkoročni krediti veći za 15 miliona KM (2%), odnosno dugoročni krediti za 196 miliona KM (4%) u odnosu na isti period 2020. godine. Dospjela potraživanja bilježe smanjenje 36 miliona KM (15%) u odnosu na isti period 2020. godine.

Pregled ročne strukture kredita banaka Republike Srpske dat je u sljedećoj tabeli:

Tabela 7: Ročna struktura

ukupnih kredita                                                                                        (mil.

KM)

Izvor:

www.abrs.ba

U ročnoj strukturi kredita prevladava dugoročno kreditiranje i isto u posmatranom periodu bilježi trend rasta.

Sa 30.06.2021. godine dugoročni plasmani iznosili su 4.6 milijardi KM i učestvovali su sa 82% u ukupnom kreditnom plasmanu.

Najveće učešće u strukturi dugoročnih kredita imaju krediti građanima u iznosu 2.4 milijarde KM (53%) i isti pokazuju trend rasta u posmatranom periodu.

Dugoročni krediti privatnim preduzećima i društvima u iznosu 1.2 milijarde KM, učestvuju sa 27% u ukupnim dugoročnim kreditima na kraju juna 2021. godine i veći su za 5% u odnosu na isti period 2020. godine.

U strukturi kratkoročnih kredita, najznačajnije učešće imaju krediti privatnim preduzećima i društvima, u iznosu 592,4 miliona KM (75%) sa trendom rasta u posmatranom periodu.

Kratkoročni krediti građanima u ukupnim kratkoročnim kreditima učestvuju sa 22% i pokazuju blagi trend rasta u posmatranom periodu.

Dospjela potraživanja kod kredita privatnim preduzećima i društvima i dospjela potraživanja kod kredita datih građanima na 30.06.2021. godine čine 98% ukupnih dospjelih potraživanja. Stopa dospjelih kredita u odnosu na ukupne kredite iznosi 3,5% i manja je u odnosu na isti period 2020. godine (4,3%), odnosno isti period 2019. godine (7%). Na smanjenje dospjelih potraživanja uticala je primjena nove Odluke ABRS o upravljanju kreditnim rizikom i utvrđivanju očekivanih kreditnih gubitaka kojom je propisan računovodstveni otpis dospjelih kredita, kvalitetnije upravljanje kreditnim rizikom i dr.

Stopa dospjelih kredita privatnim preduzećima i društvima u odnosu na ukupne kredite date privatnim preduzećima i društvima iznosi 6%, a stopa dospjelih kredita građana u odnosu na ukupne kredite građanima iznosi 2,7%.

Ukupno prikupljeni depoziti i plasirani krediti u Republici Srpskoj

Ukupni depoziti na teritoriji Republike Srpske u posmatranom periodu bilježe rast od 11% u odnosu na isti period 2020. godine, odnosno 2019. godine, a iznos plasiranih kredita je za 4% veći u odnosu na 30.06.2020. godine, odnosno za 10% u odnosu na isti period 2019. godine.

Uporedni pregled prikupljenih depozita i plasiranih kredita na teritoriji Republike Srpske dat je u sljedećoj tabeli:

 Tabela 8: Prikupljeni depoziti i plasirani krediti

(mil. KM)

Organizacione jedinice banaka sa sjedištem u Republici Srpskoj, koje obavljaju aktivnosti na teritoriji Federacije BiH, bilježe rast depozita od 30% i pad kredita od 2% na dan 30.06.2021. godine u odnosu na isti period 2020. godine, odnosno rast depozita od 30% i rast kredita od 10% u odnosu na isti period 2019. godine.

Poslovne jedinice banaka koje imaju sjedište u Federaciji BiH, a obavljaju aktivnosti u Republici Srpskoj bilježe rast depozita od 12% i rast kredita od 6% u odnosu na isti period 2020. godine, odnosno rast depozita od 18% i kredita od 11% u odnosu na isti period 2019. godine.

Supervizija banaka u Evropi i svijetu

Bankarski sistem u SAD vezuje se za osnivanje Federalnog rezervnog sistema (1913. godine) koji predstavlja centralnu banku i koji u svom sastavu ima dvanaest federalnih rezervnih banaka. Federalni rezervni sistem, pored obavljanja supervizije i kontrole poslovanja banaka članica, predlaže i sprovodi monetarnu politiku, obavlja transakcije za banke članice sistema, poslove za vladu SAD, te emituje novčanice i kovani novac.

Bankarski sistem Engleske datira od 1694. godine formiranjem Bank of England čiji je zadatak prvenstveno koncentracija kapitala i specijalizacija bankarskog poslovanja. Centralna banka Engleske sastoji se od bankarskog sektora (Banking department) koji se bavi aktivnim i pasivnim bankarskim poslovima i emisionog sektora (Issue department) koji se bavi izdavanjem novčanica.

Bankarski sistem Njemačke institucionalizovan je donošenjem Zakona 1885. godine. Centralna banka Njemačke predstavlja banku prvog stepena, čiji su zadaci emitovanje novca, određivanje eskontne politike, politike monetarnih rezervi, kreditne politike, finansijskih i blagajničkih poslova za centralnu vladu. Njemački bankarski sistem ima federalnih jedinica koliko i distrihta – 11.

Jedan je od najrazvijenijih bankarskih sistema u svijetu je bankarski sistem Švajcarske, u kojem Centralna banka Švajcarske nije državna ustanova, nego mješovita privredna institucija sa većinskim vlasništvom kantona. Kantonalne banke (28 banaka), pretežno se bave hipotekarnim poslovima, predstavljaju državne institucije koje su raspoređene po kantonima.

Bankarski sistem Japana karakterističan je prvenstveno po velikom broju bankarskih institucija (oko 9000), sa međusobno razvijenim finansijskim odnosima i čvrsto uspostavljenom vezom sa finansijskim vlastima. Japanska banka predstavlja Centralnu banku Japana koja obavlja poslove kreditne kontrole, emisione poslove i poslove iz domena monetarne politike, a organizovana je kao jedinstvena institucija sa tridesetak filijala u Japanu i sa filijalama u Londonu i Njujorku. Sa 55% kapitala država je većinski vlasnik kapitala odnosno privatni kapital prisutan je sa 45%. Centralnu banku Japana karakteriše sužena autonomija jer njene odluke može ograničiti ili suspendovati vlada Japana.

Ulogu centralne banke u Srbiji vrši Narodna banka Srbije koja je za svoj rad odgovorna Narodnoj skupštini Republike Srbije. Neke od nadležnosti Narodne banke su: utvrđivanje monetarne politike, regulisanje količine novca u opticaju, regulisanje likvidnosti banaka i drugih finansijskih organizacija, regulisanje aktivnosti u plaćanjima sa inostranstvom, izdavanje novčanica i kovanog novca i dr. Narodna banka Srbije je samostalna i nezavisna u obavljanju aktivnosti.

Supervizija banaka u Evropskoj uniji

Koncept Evropske bankarske unije podrazumijeva da se u okviru Evropske unije ustanovi centralna i zajednička odgovornost za finansijski nadzor, osiguranje depozita i sanaciju i poravnanje kreditnih instituta. Ovaj koncept bi trebao omogućiti zemljama evrozone, ali i zemljama koje se žele priključiti evrozoni, da objedine tri međusobno povezana i komplementarna podsistema:

ü  jedinstven nadzorni mehanizam,

ü  jedinstven mehanizam restruktuiranja i

ü  evropski sistem osiguranja depozita.

Jedinstvena i obavezujuća pravila za sve članice Evropske unije predstavljaju sveobuhvatan regulatorni okvir za funkcionisanje evropskog tržišta finansijskih usluga u cilju uređenja bankarskog sistema.

Kako bi se povećali efikasnost, efektivnost, tržišna disciplina i transparentnost banaka, utvrđena su sljedeća zajednička pravila:

Ø  pravila vezana za kapitalne zahtjeve,

Ø  okvir za intervenciju u banci suočenoj sa poteškoćama i likvidacijom i

Ø  pravila osiguranja depozita.

Obzirom da je cilj Bosne i Hercegovine aplikacija za članstvo u Evropskoj uniji, ABRS je opredjeljena da u periodu tranzicije usmjeri aktivnosti na usaglašavanje regulatornog okvira sa okvirom Evropske unije. Posljedice globalne finansijske krize otkrile su značajne nedostatke u supervizorskim i regulatornim okvirima koji se primjenjuju u BiH, uključujući i nedostatak supervizorske kontrole nad prekomjernim i oslabljenim aktivnostima kreditiranja od strane banaka.

Projekat Evropske bankarske unije osmišljen je kao jedan od ključnih faktora za vraćanje povjerenja u finansijski sektor nakon svjetske finansijske krize i prevenciju  budućih  finansijskih  potresa,  koja  podrazumijeva  centralizaciju odlučivanja na nivou Evropske unije. Strategijom za uvođenje Bazela III, ABRS je predvidjela izmjene koje se odnose unapređenje u oblasti korporativnog upravljanja u bankama i uvođenje novih minimalnih standarda za upravljanje rizikom, uvođenje novih standarda kapitala, unapređenje kvaliteta kapitala, jačanje kapitalnih zahtjeva, uvođenje zaštitnih slojeva kapitala i finansijske poluge i dr. Takođe, predviđen je između ostalog i oprezan, postepen prelazak na novi regulatorni okvir kako bi se osiguralo da ABRS razvije i vlastite supervizorske kapacitete za kreiranje i provođenje novog regulatornog okvira, a u saradnji sa svim relevantnim domaćim i stranim institucijama (ABRS, 2016. godina).

ABRS je u obavezi da efikasno procjenjuje adekvatnost upravljanja rizicima i kapitalom od strane banaka, te da kontinuirano unapređuje regulativu iz oblasti supervizije banaka u cilju očuvanja, kontrole i jačanja stabilnosti bankarskog sistema Republike Srpske.

Evropska Komisija je u oktobru 2021. godine objavila Odluku kojom je potvrdila ekvivalenciju nadzornog i regulatornog okvira u Bosni i Hercegovini u odnosu na uredbe i direktivu Evropskog parlamenta i Vijeća o bonitetnim zahtjevima za kreditne institucije i investiciona društva, odnosno o pristupanju djelatnosti kreditnih institucijai bonitetnom nadzoru nad kreditnim institucijama i investicionim društvima. Odluka Evropske Komisije predstavlja dostizanje strateškog cilja ABRS i ima veliku važnost za Republiku Srpsku, Bosnu i Hercegovinu, bankarski sistem, ekonomiju i građane.

Zaključak

Svrha supervizije bankarskog sektora, odnosno bankarskog sistema je prvenstveno zaštita deponenata, investitora i akcionara finansijskih institucija od različitih vrsta rizika, te samim tim i smanjenje njihovih gubitaka. Uzimajući u obzir rezultate ostvarene u poslovanju banaka i drugih finansijskih institucija sa krajem juna 2021. godine, može se zaključiti da je u Republici Srpskoj bankarski sistem u cjelini zadržao stabilnost. Ukupne depozitne i kreditne aktivnosti bilježe rast na kraju posmatranog perioda i pored izazova sa kojima je bankarski sektor bio suočen usljed pandemije COVID-19. Kontinuiran rast depozita realnog sektora govori o kontinuiranom jačanju istog, a rast depozita stanovništva najvećim dijelom rezultat je povjerenja u institut osiguranja depozita i straha od bilo kakvog investiranja. Kreditni rast bankarskog sektora Republike Srpske najznačajnijim dijelom vezan je za rast kredita građana, dok kreditiranje privatnih preduzeća i društava koji predstavljaju potencijalno značajne nosioce privrednog i ekonomskog rasta od strane banaka je veoma malo, te ukazuje na nedovoljnu zainteresovanost bankarskog sektora za ulaganje u privredne aktivnosti Republike Srpske.Trend smanjenja depozita bankarskih institucija iz inostranstva, ukazuje na to da strani investitori nemaju interes za ulaganja u Republiku Srpsku. Depozitna osnova domaćih lica, prije svega građana, sasvim je dovoljna za postojeći nivo kreditnih aktivnosti banaka. Međutim, ročna struktura depozita građana ne ide u prilog dugoročnom kreditiranju, čime se značajno smanjuje i mogućnost značajnijeg doprinosa banaka privrednom i ekonomskom razvoju države.

Problem neusklađenosti u visini aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, odnosno niske pasivne i stagniranje aktivnih kamatnih stopa doprinosi tekućoj rentabilnosti, ali i „žrtvovanju budućnosti“. Smanjenje aktivnih kamatnih stopa je preduslov da realni sektor pokaže veći interes za kredite i na taj način obezbijedi bankama izlaz iz stagnacije i značajniji doprinos privrednom i ekonomskom razvoju Republike Srpske.

ABRS treba da usmjeri aktivnosti i mjere kako bi se povećale ukupne kreditne aktivnosti, primarno kroz podršku privredi, kontinuiran nadzor banaka - prvenstveno banaka od sistemskog značaja jer je u istim koncentrisan najznačajniji dio štednje i drugih depozita, kapitalnom jačanju prvenstveno banaka koje bilježe natprosječan rast aktive i smanjenje koeficijenta adekvatnosti kapitala. Takođe, potrebno je unaprijediti aktivnosti na projektu "Stres testova" banaka, kao i pojačati nadzor kreditnog rizika, kvaliteta aktive itd.

Bankarska regulativa treba da podrži poslovanje banaka zasnovano na sigurnim i stabilnim osnovama.

Za efikasnu regulatornu disciplinu neophodna je saradnja svih učesnika mreže finansijske sigurnosti.

Efikasan proces rješavanja problematičnih banaka treba da obezbijedi kontinuitet u obavljanju bankarskih poslova, zaštitu osiguranih depozita, lociranje gubitaka ka akcionarima i neosiguranim kreditorima, neoslanjanje na javni novac, minimiziranje troškova rješavanja problematičnih banaka, zatvaranje neodrživih banaka, kredibilitet procesa rješavanja, te jačanje tržišne discipline.

Takođe, efikasan proces rješavanja problematičnih banaka podrazumjeva i da proces rješavanja problematičnih banaka bude takav da se u što je moguće kraćem roku donese odluka da li je neka banka sposobna da nastavi vlastito poslovanje ili, ukoliko to nije slučaj, da se što prije isključi iz sistema kako bi se vrijednost supstance (aktive) zadržala u što većem iznosu.

Brze korektivne supervizorske mjere podrazumjevaju upućivanje zahtjeva direktno prema bankama, njihovim menadžerima i samim vlasnicima banaka, da se zabrani isplata bonusa menadžmentu banke, ili zahtjeva njihova smjena sa menadžerskih pozicija. Supervizori su u mogućnosti da kroz različite mjere i postavljene zahtjeve direktno utiču na samu banku, a naročito na: održavanje visoke stope adekvatnosti kapitala i pozicije likvidnosti, zahtjeve za poboljšanjem sistema interne kontrole, mjere restrikcije u smislu nedozvoljavanja prekomjernog rasta bančinih bilansa, širenja poslovne mreže, i sl. 

Ako proces rješavanja problematičnih banaka traje duži vremenski period, može da dođe do daljeg „topljenja“ aktive banaka, nemogućnosti naplate Fonda za osiguranje depozita za prethodno isplaćene osigurane depozite, a time i do moguće destabilizacije cjelokupnog finansijskog sistema.