Uvod

AP Vojvodina je region u Republici Srbiji, koji ima izuzetno povoljne uslove za razvoj poljoprivrede. Zemljište, vodni resursi, radna snaga, tradicija bavljenja poljoprivredom izdvajaju se kao najznačajniji faktori, koji doprinose razvoju agrarnog sektora. Njegov razvoj uslovljen je ne samo prirodnim, nego i ekonomskim i političkim faktorima (Praća i sar., 2017). Međutim, ukoliko se pođe od ključnih ekonomskih pokazatelja poljoprivredne proizvodnje AP Vojvodine, čini nam se da prirodni potencijali kojima ovaj region raspolaže još uvek nisu racionalno iskorišćeni.

Unapređenje primarne poljoprivredne proizvodnje, za koju postoje povoljni prirodni uslovi, poima se i kao značajan korak u razvoju prehrambene industrije. S obzirom na to da primarni sektor predstavlja sirovinsku osnovu prehrambene industrije, između ove dve delatnosti postoji visok stepen korelacije i međusobne zavisnosti. Drugim rečima, intenzivna, visokospecijalizovana i tehnološki unapređena primarna poljoprivredna proizvodnja predstavlja preduslov za razvoj konkurentne prehrambene industrije (Gaspar i sar., 2015). S druge strane, rast konkurentnosti prehrambene industrije mogao bi da igra važnu ulogu u obezbeđivanju bržeg ekonomskog razvoja uz održivo korišćenje prirodnih resursa (Ignjatijević i sar., 2015).

Analiza spoljnotrgovinske razmene naše zemlje ukazuje na nepovoljnu strukturu izvoza, kada su u pitanju poljoprivredno-prehrambeni proizvodi. Struktura izvoza u kojoj dominantno mesto zauzimaju sirovine, odnosno primarni poljoprivredni proizvodi, odlika je nerazvijenog agrarnog sektora. Kako bi se spoljnotrgovinska razmena unapredila i obezbedio veći devizni priliv, neophodna je konzistentna i stimulativna agrarna politika, kao i veća investiciona ulaganja u prehrambeni sektor. Na taj način obezbedili bi se kapaciteti za prevazilaženje postojećih i budućih izazova sa kojima se suočava ne samo primarna poljoprivredna proizvodnja, već i prehrambena industrija, kao njen logičan nastavak.

Predmet i cilj rada

Predmet rada su poljoprivreda i prehrambena industrija AP Vojvodine, kao jednog od najznačajnijih regiona za proizvodnju hrane u Republici Srbiji. Sinergija koja postoji između primarne proizvodnje i tzv. post-farmerskog sektora, odnosno prehrambene industrije, uslovila je predmet istraživanja u ovom radu.

Cilj rada je sagledati i analizirati neke ekonomske performanse poljoprivrede i prehrambene industrije, kako bi se uočili izazovi sa kojima se agroindustrija u AP Vojvodini suočava i dale odgovarajuće smernice za dalji razvoj.

Ekonomske performanse poljoprivrede u AP Vojvodini

Prema podacima Popisa stanovništva i Popisa poljoprivrede, koji su u Republici Srbiji sprovedeni tokom 2011. i 2012. godine, na području AP Vojvodine posluje 147.624 poljoprivrednih gazdinstava (RZS, 2013). Ukupno poljoprivredno zemljište iznosi 1,6 miliona hektara, relativno povoljnog kvaliteta. U prilog potencijalima za razvoj poljoprivrede govore i podaci da je prosečna površina poljoprivrednog poseda u proseku 8,3 hektara, što je više u odnosu na prosek na nivou Republike Srbije. Još jedan pokazatelj upućuje na postojanje pogodnih uslova za razvoj agrarnog sektora u AP Vojvodini, a to je obezbeđenost poljoprivrednog zemljišta po stanovniku. Sa 0,86 hektara poljoprivrednog zemljišta po stanovniku, AP Vojvodina se svrstava u red evropskih regiona sa najpovoljnijim uslovima za proizvodnju poljoprivredno- prehrambenih proizvoda.

Specijalizacija poljoprivredne proizvodnje javila se kao posledica podele rada u poljoprivredi. Posmatrano u kontekstu razvoja poljoprivrede, kao bazične privredne delatnosti, u procesu specijalizacije prvo je došlo do izdvajanja pojedinih grana poljoprivrede (voćarstvo, vinogradarstvo, storčarstvo), a zatim i pojedinih linija proizvodnje (npr. u voćarstvu proizvodnja jabuke, breskve, šljive i sl.). Visok stepen specijalizacije proizvodnje na poljoprivrednim gazdinstvima jedan je od indikatora razvijene poljoprivrede (Đurić, 2015).

Tabela 1: Poljoprivredna gazdinstva u AP Vojvodini prema tipu proizvodnje

Izvor: Cvijanović i dr., 2014;

U zavisnosti od ostvarenog stepena specijalizacije, poljoprivredna gazdinstva se dele u dve grupe: specijalizovana i meštovita. Na području AP Vojvodine 67,4% gazdinstava je specijalizovano, dok se 32,6% poljoprivrednih gazdinstava ubraja u kategoriju mešovitih (Tabela 1). Najveći broj gazdinstava (40,7%) specijalizovan je za ratarsku proizvodnju i uzgoj svinja i živine (19%), što daje dobru sirovinsku bazu za žitomlinski sektor, konditorsku i mesnu industriju. Manji broj poljoprivrednih gazdinstava u AP Vojvodini specijalizovan je za uzgoj voća i vinove loze (2,8%), kao i za uzgoj goveda, ovaca i koza (3,3%). Svega 1,6% gazdinstava specijalizuje se u oblasti povrtarstva i horikulture. Značajno prisustvo gazdinstava specijalizovanih u oblasti ratarstva na području AP Vojvodine uzrokovano je, pre svega, činjenicom da je AP Vojvodina proizvodno područje, koje je prepoznatljivo po povoljnim prirodnim i društveno-ekonomskim uslovima za organizaciju ratarske proizvodnje (Todorović, 2018).

Iako je većina poljoprivrednih gazdinstava na području AP Vojvodine specijalizovala svoju proizvodnju i time obezbedila bolje ekonomske performanse i dalje egzistira značajan broj gazdinstava meštovitog tipa. 1/3 poljoprivrednih gazdinstava AP Vojvodine ima mešovitu strukturu proizvodnje. U kategoriji mešovitih dominiraju gazdinstva, koja kombinuju biljnu proizvodnju i stočarstvo. Ovaj tip proizvodnih jedinica čini skoro 1/4 (23,7%) od ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava AP Vojvodine.

Mere agrarne politike, kao ključnog institucionalnog okvira, trebalo bi da budu usmerene u pravcu ohrabrivanja nosilaca poljoprivrednih gazdinstava da u što većoj meri specijalizuju svoju proizvodnju (Czyżewski, Smędzik-Ambroży, 2015). Na taj način, razvijen primarni sektor poljoprivrede delovao bi stimulativno i na razvoj prehrambene industrije. Naravno, specijalizacija sa sobom nosi i određene rizike, o čemu treba voditi računa.

Još jedan značajan indikator dostigunutog stepena razvijenosti agrarnog sektora je ekonomska veličina poljoprivrednih gazdinstava. Prema metodologiji Evropske unjie, koja je usvojena i u Republici Srbiji, pod ekonomskom veličinom gazdinstva podrazumeva se vrednost ukupnog standardnog autputa ili rezultata na gazdinstvu, odnosno novčana vrednost bruto poljoprivredne proizvodnje, koju poljoprivrednik može očekivati da potencijalno dobije od svog zemljišta i/ili stoke u datom regionu i nepromenjenim uslovima proizvodnje (EC, 2008). Vrednost ukupnog standardnog autputa na gazdinstvu

izražava se u evrima i predstavlja zbir vrednosti pojedinačnih standardnih autputa svih poljoprivrednih proizvoda koji se proizvode na gazdinstvu.

Tabela 2. Ekonomska veličina poljoprivrednih gazinstava u AP Vojvodini

Izvor: Cvijnović i sar., 2014;

Prosečna ekonomska veličina gazdinstva u AP Vojvodini, merena vrednošću ukupnog standardnog autputa, iznosi 8.953,3 evra, što je više u odnosu na prosek Republike Srbije, ali znatno manje u odnosu na prosek EU-28, gde se po gazdinstvu prosečno godišnje ostvaruje 25.138 evra (Paraušić, Cvijanović, 2014).

Ekonomska veličina poljoprivrednih gazdinstava u AP Vojvodini analizira se u zavisnosti od stepena njihove specijalizacije (Tabela 2). Među specijalizovanim gazdinstvima, najveću ekonomsku veličinu imaju gazdinstva, koja se bave uzgojem goveda, ovaca i koza (12.950 evra), a zatim gazdinstva specijalizovana za ratarsku proizvodnju (12.132,5 evra). Iako je značajan broj gazdinstava u AP Vojvodini specijalizovan za uzgoj svinja i živine (Tabela 1), ona ostvaruju znatno niži standardni autput u odnosu na gazdinstva, koja uzgajaju goveda, ovce i koze, odnosno ratarske useve.

Kada je reč o mešovitom tipu proizvodnje, najveću ekonomsku veličinu imaju gazdinstva, koja kombinuju više linija biljne proizvodnje (8.664,8 evra) i gazdinstva, koja se bave biljnom proizvodnjom u kombinaciji sa stočarstvom (8.574,7 evra). Najniže vrednosti standardnog autputa ostvaruju gazdinstva koja kombinuju više linija stočarske proizvodnje (7.173,5 evra).

Prema ekonomskoj veličini gazdinstva su klasifikovana u osam grupa. Najnižu kategoriju čine gazdinstva, koja ostvaruju do 1.999 evra, dok su gazdinstva sa najboljim ekonomskim performansama, ona koja imaju vrednost standardnog autputa više od 100.000 evra.

Tabela 3. Struktura poljoprivrednih gazdinstava u APV prema ekonomskoj veličini

Izvor: obračuna autora na osnovu podataka RZS

Prema zvaničnim podacima Republičkog zavoda za statistiku, 73,11% poljoprivrednih gazdinstava nalazi se u kategoriji čija je prosečna ekonomska veličina od 8.000 do 14.999 evra. Takođe, značajan broj gazdinstava (19,07%) nalazi se u klasi ekonomske veličine od 2.000 do 3.999 evra, a svega 7,51% gazdinstava ostvaruje standardni autput u rasponu od 4.000 do 7.999 evra. Nepovoljna posedovna struktura poljoprivrednih gazdinstava jedan je od faktora, koji uslovljava njihove loše ekonomske performanse i malu ekonomsku snagu. To je rezultat nepostojanja poljoprivrednih gazdinstava, koja bi se rangirala u neku od viših klasa prema prosečnoj ekonomskoj veličini. Drugim rečima, na području AP Vojvodine nema poljoprivrednih gazdinstava, čija je ekonomska veličina iznad 15.000 evra, mereno vrednošću standardnog autputa.

Ekonomske performanse prehrambene industrije u AP Vojvodini

Prehrambena industrija stvara veću dodatu vrednost, značajno utičući na ukupan privredni razvoj. Veliki potencijali agro-industrijskog kompleksa, mogu biti veoma dobra osnova za razvoj i povećanje konkurentnosti na inostranom tržištima (Savić i sar, 2016).

Prehrambena industrija predstavlja najvitalniju granu prerađivačke industrije u Republici Srbiji (MPŠV, 2018). Petina poslovnih subjekata, koji funkcionišu u okviru prerađivačke industrije pripadaju prehrambenom sektoru (uključujući i industriju pića i duvanskih proizvoda), a u ostvarenoj bruto dodatoj vrednosti prerađivačke industrije prehrambeni sektor učestvuje sa 26% u 2015. godini (MPŠV, 2018). Još jedna činjenica koja govori u prilog značaju prehrambene industrije je i to da je ovo jedna od retkih industrijskih grana, koja ostvaruje suficit u spoljnotrgovinskoj razmeni i na taj način direktno doprinosi deviznom prilivu.

Tabela 4. Osnovni makroekonomski pokazatelji

Izvor: PKV, 2019.

Napomena: BDP je pokazatelj koji se računa samo na nivou Republike Srbije.

Ostvarene vrednosti bruto domaćeg proizvoda (BDP) ukazuju da je u Republici Srbiji 2018. godine u odnosu na prethodnu godinu zabeležen rast od 4,4% (Tabela 4). Posmatrano li period od poslednjih deset godina, u 2018. godini ostvaren je najdinamičniji porast BDP. Pozitivnom kretanju ekonomske aktivnosti doprineli su svi sektori privrede, a najveći doprinos imali su poljoprivreda i građevinarstvo. Kao ključni faktori rasta BDP navode se: visoke privatne investicije, intenziviranje realizacija infrastrukturnih projekata, kontinuirani rast izvoza i održiv rast potrošnje (PKV, 2019).

U posmatranom periodu, spoljnotrgovinska razmena Republike Srbije beleži rast. Ukupna trgovinska razmena sa inostranstvom na nivou Republike Srbije povećana je 2018. godine u odnosu na 2017. godinu za 10,9%, dok je rast u AP Vojvodini nešto veći i iznosi 17,3%. Ukoliko se, međutim, analizira struktura spoljnotrgovinske razmene, može se uočiti negativan trend sa aspekta pokrivenosti uvoza izvozom. Naime, dok je rast izvoza u Republici Srbiji ostvaren po stopi od 8,1%, a u AP Vojvodini 13,7%, zabeležen je znatno dinamičniji rast uvoza. U odnosu na prethodnu godinu, u 2018. godini uvoz u Republiku Srbiju povećan je za 13%, a na nivou AP Vojvodine čak za 20,7%. Ovakve performanse spoljnotrgovinske razmene, kada je u pitanju prerađivačka industrija, prisutne su duži niz godina. Naime, visok nivo deficita i nepovoljna struktura izvoza bile su osnovne karakteristike spoljnotrgovinske razmene prerađivačke industrije i u periodu od 2000. do 2012. godine (Branković, Baranenko, 2014).

Rast industrijske proizvodnje ostvaren je po stopi od 1,3% na području Republike Srbije, dok je u AP Vojvodini industrijska proizvodnja rasla po stopi od 2,5%. Takođe, na području AP Vojvodine ostvaren je dinamičniji rast prerađivačke industrije, koji u 2018. godini u odnosu na 2017. godinu iznosi 2,6%, a na republičkom nivou zabeležen je rast od 1,9%. Međutim, uprkos ukupnom privrednom rastu i pozitivnim tendencijama u kretanju prerađivačke industrije, prehrambeni sektor u posmatranom periodu i na republičkom i na pokrajinskom nivou beleži pad. Naime, u 2018. godini prehrambena industrija Republike Srbije opala je za 2,3% u odnosu na nivo proizvodnje u 2017. godini. Negativna kretanja bila su prisutna i na području AP Vojvodine, gde je u istom periodu zabeležen pad proizvodnje u prehrambenoj industiji u iznosu od 4,8%.

Negativni trendovi u prehrambenoj industriji imaju nepovoljan uticaj na celokupni rast privrede. Poljoprivreda i prehrambena industrija, kao relativno vitalni sektori u domaćoj privredi, treba da doprinesu širenju preduzetništva i ruralnom razvoju, što je izuzetno značajno u kontekstu ukupnog privrednog razvoja (Stefanović i sar., 2012). Kao osnovni razlozi koji dovode do stagnacije i pada proizvodnje u prehrambenom sektoru navode se nestimulativne izvozne cene, kao i ograničavanje izvoza na pojedina tržišta. Osim toga, do pada proizvodnje u mesnoj industriji dolazi usled kontinuiranog smanjivanja stočnog fonda. Jedan od ključnih razloga koji limitiraju razvoj stočarske proizvodnje i uslovljaju opadanje broja grla stoke je neadekvatan sistem subvencionisanja. Nestabilnost cena i promene u sistemu podsticaja za stočarsku proizvodnju negativno se odražavaju na obim proizvodnje, a samim tim i na drastično smanjivanje sirovinske baze za prehrambenu industriju.

Tabela 5. Pokazatelji prehrambene industrije AP Vojvodine

Izvor: PKV, 2019a;

U privrednoj strukturi AP Vojvodine, prehrambena industrija ima relativno velik značaj. Tome u prilog govori i podatak da prehrambena industrija u ukupnoj prerađivačkoj industriji učestvuje sa 20,5% (Tabela 5). Obilje prirodnih, pre svega, zemljišnih resursa i tradicija bavljenja poljoprivredom uslovljavaju koncetraciju i razvoj prehrambenog sektora na području AP Vojvodine. Na drugoj strani Mihailović i sar. (2013) ističu kao problem nizak stepen korišćenja postojećih kapaciteta prehrambene industrije, svega 30 - 50

%. Uvažavanje regionalnih specifičnosti kroz formiranje klastera u poljo- privredi i prehrambenoj industriji moglo bi zaustaviti negativne trendove i kanalisati razvoj ovog važnog privrednog sektora. Naime, iskustva pojedinih zemalja iz našeg okruženja, kao na primer Poljske, potvrđuju da je formiranje regionalnih klastera ostvarilo pozitivan uticaj na konkurentnost i profitabilnost prehrambene industrije (Bojar i dr., 2016).

Prema podacima Privredne komore Vojvodine, doprinos prehrambene industrije rastu ukupne industrijske proizvodnje u prvom kvartalu 2019. godine u proseku iznosi 25%. Posmatrano prema pojedinim okruzima, najveći doprinos industrijskom rastu, prehrambena industrija ostvaruje u Severnobanatskom okrugu (30,5%), a najmanji na području Zapadnobačkog okruga (19,4%).

Tabela 6. Zastupljenost prehrambene industrije u AP Vojvodini

Izvor: NALED, 2014;

Najviše kapaciteta za preradu primarnih poljoprivrednih proizvoda, odnosno proizvodnju prehrambenih proizvoda, skoncentrisano je na području Bačke i Banata (Tabela 6), te je shodno tome i doprinos prehrambene industrije ukupnom industrijskom rastu najveći u ovim regionima.

Zaključak

Posmatrano sa aspekta obezbeđenosti zemljišnim resursima, AP Vojvodina je područje sa dobrim potencijalima za razvoj poljoprivrede, a samim tim i prehrambene industrije. Najveći broj gazdinstava je specijalizovan za ratarsku proizvodnju (40,7%) i ubraja se u kategoriju srednje veličine mereno vrednošću standardnog autputa (8.000 – 15.000 evra).

Prehrambena industrija u bruto dodatoj vrednosti prerađivačke industrije učestvuje sa 26%, a njen doprinos rastu ukupne industrijske proizvodnje iznosi 25%. Najveći doprinos rastu ukupne industrijske proizvodnje, prehrambeni sektor ostvaruje na području Severnobanatskog i Zapadnobačkog okruga. I pored značaja, koji nesumnjivo ima u privrednoj strukturi, u 2018. godini u odnosu na 2017. godinu prehrambena industrija beleži pad proizvodnje u iznosu od 2,3% na republičkom i 4,8% na pokrajinskom nivou.